تاريخ پيشين اهواز

اهواز تاريخ کهني دارد ولي در گذر سال ها اکثر آثار تاريخي اش را با علت هاي مختلف از دست داده است. اگر بخواهيم نمونه اي از اين علت ها را نام ببريم بايد به حمله هاي بسيار از سمت ديگر حکومت ها مانند صفاريان و ديلميان، درگيري ها و ناامني و چپاول ها اشاره کنيم. شکسته شدن سد شادروان و غرق آب شدن قسمتي از شهر اهواز در پي همين حملات و همچنين انتشار بيماري هاي واگيردار و شديدا کشنده مثل وبا، طاعون و سل نيز از ديگر دلايل هستند. بايد بگوئيم که آثار به جا مانده از اين وقايع هم در حال تخريب و نابودي هستند. در ميان اين ها، تعداد کمي از خانه هاي تاريخي مثل سراي عجم، خانه دادرس و سراي معين التجار در فهرست آثار ملي ثبت شده اند. اما متاسفانه اين اقدام براي حفاظت از سراي عجم کافي نبود.

سراي عجم

 سراي عجم مربوط به دوره قاجار مي باشد که در شهر اهواز بنا شده است. موقعيت قرار گيري سراي عجم به فاصله يک خيابان پشت خيابان صدر السادات و نبش آزادگان (24 متري) مي باشد. اهالي اهواز ابتدا نادري را با خيابان عبد الحميد ياد مي کردند. بين سروصداي فروشنده ها و مغازه ها، درب ايرانتي بزرگي نمايان است که بر قسمتي از ديوار بسيار قديمي اش پلاک نقره اي رنگي را خواهيد ديد که با خط مشکي رويش حک شده: سراي عجم سال ثبت 1382 شماره ثبت 10875قدمت دوره قارجاريه.
در ارتباط با اينکه سراي عجم در چه سالي ساخته شده اطلاعات دقيقي در دسترس نمي باشد ولي قوي ترين نظريه اين است که ساخت آن با رونق دوباره اهواز در زمان حکومت ناصرالدين شاه 1225-1275، هم زمان بوده است. اسم اين بنا متشکل از دو لغت سرا و عجم مي باشد. کلمه سرا يا خان به کاروانسراي درون شهري يا سراي تجاري اشاره دارد. سراي عجم از نظر ساخت و معماري کاملا منحصر به فرد است، بناي يک طبقه ايست که ستون هاي آن حجاري شده و داراي در و پنجره هاي چوبي، آجر چيني و حجره هاي متعددي مي باشد.

مالک سراي عجم

مالک سراي عجم، شيخ خزعل ملقب به معزالسلطنه و سردار اقدس، که به علت خوش خدمتي به بريتانيا نشان شواليه امپراتوري بريتانيا را اخذ کرد و رئيس طايفه بني کعب و مدت‌ ها فرمانرواي محمره (خرمشهر) بود، مي باشد. همچنين خانه دادرس هم از کاروانسرا هاي شيخ خزعل بوده است که در سال 1382 جزء آثار ملي ايران ثبت شده است. طبق گفته هاي اشخاص محلي، خانه دادرس ابتدا کاروانسراي شيخ خزعل بوده چون دقيقا پشت کاخ او ساخته شده است. امکان اين وجود دارد که اين بنا در زمان حکومت شيخ متعلق به وي بوده اما در ارتباط با اينکه شيخ خزعل آن را بنا کرده است اطلاع چنداني موجود نيست. از ديدن ساختمان اينگونه برداشت مي شود که سراي تجاري داخل بازار بوده و براي نگهداري اشيا ارزشمند درونش، آن را مسقف کرده اند. علاوه بر اين، شکل مستطيلي حياط دليل بر اين دارد که چون اکثر سرا ها داراي حياط مربع شکل بوده اند و تيم و تيمچه براي سقف دار شدن حياط مستطيل بوده است تا به راحتي بتوانند بر روي ضلع کوتاه ‌تر، سقف را بسازند، سراي عجم نيز يک تيمچه بوده است.
بعد از آن نيز تا مدتي سراي عجم به مکاني تبديل شد که از آن براي نگهداري اسب‌ هاي کساني که به کاروانسراي شيخ خزعل، حاکم آن زمان مي‌ آمدند، استفاده مي کردند. بعد از فوت شيخ خزعل و با روي کار آمدن رضاشاه، اين بنا به تصرف شخصي به اسم حسن عجم، پدر ناصر عجم که از نزديکان شاه بود، درآمد و به سراي عجم لقب گرفت. در تاريخ شفاهي استان خوزستان که داراي داستان ‌ها و خاطره هاي عشاير اين استان است و توسط طوايف روايت مي شود، اين بنا سراي السله هم نام داشته است

ويژگي هاي سراي عجم

حياط اصلي سراي عجم مانند ديگر بناهاي ايراني داراي قرينگي و ايوان در اطراف آن، بنا شده است. دالان ورودي با طرح اوليه تطبيق داشته و پنجره ‌هاي دو طرف دالان دقيقا مانند طرح اوليه ساخته شده اند. با ارتفاعي که دروازه اين بنا دارد به اين تعداد پنجره نيازي نبوده و در حال حاضر هم آنها را با آجر مسدود کرده ‌اند و قبل از آن، اطراف ميانسرا به طور کامل داراي پنجره بوده است. طبق خصوصيات جغرافيايي، ديوار هاي اين بنا بسيار قطور بوده اند تا از برودت هوا جلوگيري کنند. با احتساب نازک کاري، ضخامت اين ديوارها حدود 75 سانتي متر است که اين قطر در تابستان به خنک ماندن و در زمستان گرم شدن خانه کمک بسياري مي کند.

اتفاقاتي که براي بناي عجم در سال هاي اخير افتاد

 سراي عجم در سال 1382 به ثبت فهرست آثار ملي کشور رسيد ولي اين، اقدام کافي در راستاي حفاظت از آن نبود. مالک اين بنا با اين منظور که در زمان ثبت در آثار ملي از او کسب اجازه نشده، تصميم به خارج کردن سراي عجم از فهرست آثار ملي گرفت. در پي آن تا سال 1389 قسمتي از آن تخريب شد. اين رويداد به تنهايي براي بناي عجم پيش نيامد و بر اساس راي ديوان عدالت اداري و نظر به حقوق مالکانه مبني بر اين که تنها اعطاء حقوق شخص درقانون، مجوز ثبت يک اثر درآثار ملي نيست، سازمان ميراث فرهنگي اکثر آثارش را که طي 70 سال جمع آوري شده بود، در مدت زمان کوتاهي و با راي ديوان عدالت از دست داد.
با وجود اين که سراي عجم يا همان سراي السله به مردم تعلق داشت، مالک شخصي آن که همچنين بالکن مهديان را هم تخريب کامل کرد، آن را از فهرست آثار ملي خارج کرد. او در روز سيزدهم فروردين ماه سال 92 و زماني که شهر کاملا خلوت بود، به وسيله افرادي يکي از طاق‌ هاي سراي عجم را تخريب کرد و در شهريور 92 نيز با غرض تخريب آمد، ولي با دخالت کاسبان بازار و يگان حفاظت از فرهنگي خوزستان از اين کار دست کشيد. با نهايت تاسف، قصر تاريخي السله يا سراي عجم در اهواز به وسيله مالک شخصي ويران و قسمت ‌هايي از طاق‌ ها و ستون ‌هاي اين بنا به طور کامل تخريب شد و ديگر اثري از شکوه و جلال در آن نمانده است.

با وجود تخريب بعضي از آثار شهر اهواز داراي جاذبه هاي ديدني خارق العاده و زيبايي مي باشد که براي بازديد از آن ها توصيه مي شود به سايت جيبوجت مراجعه کرده و با رزرو بليط هواپيما تهران به اهواز به اين شهر بي نظير سفر کنيد. اميدواريم خاطرات خوبي را با خود به همراه بياوريد.